Arguments en a – / ab – : « Argument a contrario »

Cette entrée récapitule les arguments désignés par un syntagme prépositionnel latin gouverné par la préposition a / ab, comme l’étiquette “argument a contrario”.

1. La construction

La même préposition a / ab est employée sous ces deux formes ; en général, a s’emploie devant consonne et ab devant voyelle.
En latin classique, cette préposition se construit avec un substantif complément au cas ablatif. Elle n’introduit pas de compléments de nom, mais uniquement des circonstanciels qui indiquent la provenance, l’origine, l’éloignement, la séparation ; à la base de constructions comme argumentum a / ab N”, il y a donc un verbe ellipsé.
Les textes latins désignent les formes argumentatives par des expressions de ce type, par exemple :

Cum autem a genere ducetur argumentum,
Lorsque c’est le genre qui doit fournir un argument (Cicéron, Top., IX, 39 ; p. 79)

Genere est le cas ablatif du substantif genus, “genre”. La construction est argumentum [ducetur] a genere, soit, avec ellipse du verbe “argument [fourni par le, tiré] du genre”. De même, la rhétorique À Herennius dit que, pour amplifier l’accusation :

Primus locus sumitur ab auctoritate,
Le premier lieu [primus locus] se tire [sumitur] de l’autorité [ab auctoritate] À Her., ii, 48 ; p. 80-81)

Auctoritate est le cas ablatif du substantif auctoritas. La construction est : “lieu [tiré] de l’autorité”. Locus signifie littéralement “lieu”, pris ici par métaphore pour “lieu commun argumentatif, schème d’argument”, V. Topos.

2. Liste d’arguments en a / ab

La première colonne du tableau suivant reprend la désignation latine ; la seconde propose une traduction tirée de Gaffiot (1934), et renvoie à l’entrée française correspondante.

Nom latin de l’argument :
argumentum —
Terme latin, traduction — Équivalent en anglais ­—
Entrée(s) correspondante(s)
a carcere lat. carcer, “prison” — ang. arg. from prison — V. Émotion ; Menace
a coherentia lat. cohærentia, “connexion, cohésion” — ang. arg. from coherence ; from consistency — V. Cohérence
a comparatione lat. comparatio, “comparaison, confrontation” — ang. arg. from comparison
— V. Comparaison ; A fortiori ; A pari ; Analogie
a completudine lat. completus, “complet”, completudo, “complétude” — ang. arg. from completeness
— V. Complétude
a conjugata lat. conjugatus, “apparenté, de la même famille” — ang. arg. from related words
— V. Sens vrai du mot ; Dérivation; Paronymie
a contrario
a contrario sensu
ex contrario
lat. contrarius, “contraire” — ang. a contrario arg. ; arg. from the opposite
— V. A contrario ; Contraires
a consequentibus lat. consequens, “ce qui suit” — ang. arg. from consequences
V. Circonstances ; Conséquence
a fortiori lat. a fortiori ratione, “à plus forte raison” ; ratio, “raison” ; fortis “fort” au comparatif de supériorité — ang. a fortiori arg — V. A fortiori
a generali sensu lat. generalis, “qui appartient à un genre, général” ; lat. sensus, « manière de voir, de concevoir » — ang. arg. of the generality of the law. — V. Généralité de la loi
a genere lat. genus, “genre” — ang. arg. from genus V. Classification; Définition; A pari.
a pari lat. par, “égal, pareil” — ang. arg. a pari — V. A pari
a posteriori
a priori
lat. posterus, “qui vient en second” — ang. a posteriori arg.
Lat. prior, “le premier de deux, supérieur” — ang. a priori arg. — V. A priori ; A posteriori
a repugnantibus lat. repugnans (PPrst/Subst), “contradictoire ; résistant, contraire, incompatible” — ang. arg. from contrary, from incompatible V. A repugnantibus ; Absurde ; Ad hominem ; Cohérence
a rubrica lat. rubrica, “titre” — ang. arg. from (the) title V. Intitulé
a silentio lat. silentium, “silence” — ang. arg. from silence V. Silence
a simili lat. similis, “ ressemblant, identique” — ang. arg. by analogy. — V. Analogie ; A pari.
ab absurdo [g ralt : ad absurdum] lat. absurdus, “absurde” — ang. arg. from absurdity ; from the absurd V. Absurde
ab adjunctis lat. adjuncta, “ce qui accompagne” — ang. arg. from circumstances. V. Circonstances
ab antecedentibus lat. antecedens, “ce qui précède” — ang. from circumstances
— V. Circonstances ; Précédent
ab auctoritate
[en gralt : ad auctoritatem]
lat. auctoritas, “autorité” — ang. arg. from authority — V. Autorité
ab enumeratione partium lat. enumeratio “énumération” ; lat. pars, “partie” ; “dénombrement des parties” — ang. arg. from the enumeration of the parts V. Tout et partie ; Cas par cas ; Définition.
ab exemplo lat. exemplum : “exemple” — ang. arg. from example — V. Exemple ; Exemplum ; Précédent.
ab inutilitate lat. inutilitas, “inutile, dangereux” — ang. arg. from superfluity — V. Inutilité
ab utili lat. utilitas, “utilité, avantage” — arg. from utility ; from usefulness V. Pragmatique

Les arguments en a / ab constituent le stock originel d’arguments dont le noyau est tiré de la typologie de Cicéron, V. Typologies 1.

Par opposition aux arguments en ad, on remarque qu’on ne trouve aucune étiquette en a / ab faisant référence à des émotions ou à des croyances subjectives.

Les arguments en a / ab désignent clairement des arguments et non pas des fallacies. En d’autres termes, ce stock originel d’argument se situe dans la perspective de celui qui produit et met en avant l’argument, non pas dans la perspective de celui que l’argument va impacter et qui va le rejeter.